Hoe zou je het zelf vinden als je op alles wat je doet schriftelijk moest reflecteren?

Ons doel op aarde als docenten is om leerprocessen op gang te brengen. We doen dat door studenten met nieuwe kennis te confronteren en opdrachten te geven. We laten ze dingen opleveren om te kunnen zien op welk niveau dat gedaan is. We accepteren daarbij dat nog niet alles perfect is gedaan; ten slotte zijn ze nog aan het leren. Maar we willen wel weten of studenten ook echt iets geleerd hebben van wat er goed en minder goed is gegaan.
Daarvoor hebben we het wondermiddel ‘reflectieverslag’ uitgevonden.

Voor de meeste studenten is dit een gruwel. Op zijn best ontdekken ze gaandeweg een aantal standaardformuleringen die de suggestie wekken dat er een bewust leerproces is doorgemaakt, met daarbij een paar vlug uit de mouw geschudde ‘verbeterpunten’. “Beter plannen.” “Meer feedback vragen.” Zodat je in elk geval geen onvoldoende voor ‘reflecteren’ oploopt. Wanneer je echt met een student in gesprek gaat over diens leerproces (Hóe ga je zorgen dat je eerder begint? Waaróver zou je meer feedback willen vragen?), blijkt het zelfinzicht toch tegen te vallen. Het was een ‘moetje’.

Zelf ervaren we ook – op zijn best – frisse tegenzin wanneer we ons in het jaarlijkse functionerings- en beoordelingsritueel moeten verantwoorden met een zelfevaluatie of -reflectie. Er wordt een zinvolle interne dialoog verwacht, die voor de meesten van ons lastig is. Laat staan voor onze studenten.

In het ideale geval laat je je in een zelfreflectieproces voeden door indrukken en oordelen van mensen om je heen. De term die we daarvoor hebben bedacht: ‘360°-feedback’. Als je apetrots bent op je werk en je functioneren in de groep dan gaat het nog wel. Maar als je al wat onzeker bent over je functioneren en je resultaat, dan is het een ware verschrikking. Zorgvuldig bouwen aan je eigen schavot. Want ze zeggen wel dat fouten maken mág, maar je weet uit ervaring wel beter.

Wat mij betreft stoppen we vanaf morgen met het laten inleveren van schriftelijk reflecties. Het is onveilig, het stimuleert nep-reflecties waar je nog zelf in gaat geloven ook en het is zonde van de tijd. Het past niet bij doordacht eenvoudig ontworpen en uitgevoerd onderwijs.

Wat dan wel?
Echt reflecteren gaat alleen in dialoog. Met de gedachte achter de 360°-feedback is niets mis. Zo open mogelijk in gesprek gaan met mensen die iets verstandigs over jouw resultaten en functioneren kunnen zeggen, levert hoe dan ook nuttige informatie op. Het kan ook geen kwaad om het voor jezelf op te schrijven – schrijven stimuleert het denken en het helpt om er later beter over te kunnen praten.
Het gaat mis als je het moet opschrijven voor je docent en voor de beoordeling. Dan ligt het vast, zit je eraan vast en kan het later tegen je gebruikt worden.

Er is ook niets mis mee om studenten te vragen zichzelf te beoordelen op de criteria. Maar ook dan geldt: als je het laat inleveren en het ligt zwart-op-wit vast, dan kun je verwachten dat er ongewenste processen op gang komen. Studenten hebben al snel in de gaten dat je beter niet té negatief over jezelf kunt oordelen en zeker niet té positief, want dan krijg je lastige vragen. Een beetje aan de veilige kant gaan zitten dus.
Met het kweken van diepgaand zelfinzicht heeft dat allemaal weinig te maken.

Echt in gesprek met studenten over leren, dus.
Jezelf als docent de gesprekstechnieken aanleren om het een open gesprek te laten zijn, waarin het gaat over de essentie. En waar nuttige inzichten uitkomen voor de student, maar ook voor jezelf: hoe heeft mijn onderwijs gewerkt? Wat had ik zelf beter kunnen doen?

Dat kost tijd. Die heb je als de rest van je onderwijs doordacht eenvoudig is.